Wordt Suriname een waardevolle EU partner?

Indien zo: Wanneer, waarom en hoe?

Amsterdam, 17 december 2021–Met ruim 400 miljoen inwoners en een grote afzetmarkt staat de Europese Unie, de EU, bekend als een economische supermacht. Nu de autocratische wereldleiders echter het wereldtoneel domineren en proberen te beheersen en de V.S. van Amerika instabiel lijkt, is het zaak dat ook de EU een grotere speler in het geo-politieke spel gaat groeien en een strategische autonomie ontwikkeld. De vraag is of en hoe Suriname, daarin past, als voormalige kolonie van Nederland en de recente olie en gasvondsten, die veel ideologisch rendement kunnen leveren. 

Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft Europa kunnen schuilen onder de veiligheidsparaplu van Amerika. Met zijn dominante militaire macht was het ‘vrijste’ land ter wereld in staat Europese bescherming te garanderen. In ruil hiervoor maakte Washington de dienst uit. Hoofdkwartieren van belangrijke internationale organisaties als de Verenigde Naties, het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank werden in Amerikaanse steden geplant en de dollar fungeerde als belangrijkste munt. 

Pax Americana, de naam van deze door Amerika geleide rolverdeling, was lang een goed werkende formule. Terwijl de EU het continent voorzag van een liberale orde gebaseerd op akkoorden, waarden, en regels, werd het uitoefenen van brute kracht overgelaten aan de Amerikanen. 

De verkiezing van Donald Trump maakte hier definitief een einde aan. Bereid om alle normen te schenden, aarzelde hij geen seconde om instituties die Pax Americana onderschrijven belachelijk te maken. Het akkoord van Parijs, de Wereldhandelsorganisatie en de NATO; niet één werd er gespaard. Zo ook de EU. De America First president beschouwde deze niet langer meer als bondgenoot, maar als ‘vijand’; enkel gevormd om Amerika ‘slecht te behandelen’. 

Nu is Joe Biden president. Dit betekent echter niet dat het oude normaal hersteld wordt. De belangen van Amerika en Europa groeien al langer uiteen, ook vóór Trump. Zijn termijn heeft een breuk die er al was alleen maar verduidelijkt. Zoals de bestorming van het Capitool nog maar eens benadrukte, is Amerika een tot op het bot verdeeld land. Om stabiliteit te herstellen, zal Biden zijn blik de komende jaren vooral inwaarts moeten richten. Hiernaast de veiligheid van Europa garanderen, is te veel gevraagd – ook voor de nieuwe president. 

De EU moet daarom leren handelen zonder afhankelijk te zijn van Washington. Als soevereine speler dus; ook als dit botst met Amerikaanse belangen. In een wereld waar Poetin de Krim annexeert, Erdoğan wateren in Griekenland claimt en Xi Jinping investeringen in Oost-Europa als chantagemiddel ziet, is het de enige manier om veiligheid te garanderen. 

Dit besef is de afgelopen jaren ook bij Europese regeringsleiders ingedaald. ‘De tijden waarin we ons volledig op anderen konden verlaten, zijn tot op zekere hoogte voorbij’, laat Angela Merkel in mei 2017 in een Beierse biertent optekenen. Het is een reactie op Trumps aanval op de NATO, de militaire alliantie die Pax Americana het duidelijkst vorm geeft, aangezien Amerika het overgrote deel van de begroting bekostigt. Trumps woorden doen de Duitse bondskanselier concluderen dat ‘wij Europeanen vanaf nu echt ons lot in eigen hand moeten nemen’. 

Ook Emmanuel Macron erkent het belang van een Europese soevereiniteit. November 2019 liet hij The Economist weten dat Europa, wil het niet weggevaagd worden, zichzelf als ‘wereldmacht’ moet beschouwen. Ongeveer een jaar later, in een ander interview, benadrukte de Franse president het belang van een ‘onafhankelijke en soevereine defensie strategie’, ook nu Biden in het Witte Huis zetelt. 

EU functionarissen, zoals voorzitters Ursula von der Leyen en Charles Michel, en hoge vertegenwoordiger Josep Borrell, schuiven eveneens deze kant op. In speeches, blogs en persmomenten benadrukken zij het belang van meer strategische autonomie. Het Europese volk is ook om. Recent onderzoek van European Council on Foreign Relations (ECFR) heeft laten zien dat de meeste Europeanen af willen van de Amerikaanse afhankelijkheid. Een meerderheid vindt zelfs dat Europa eigen defensiemiddelen moet ontwikkelen.

Mentaliteitsomslag

Maar alleen het ontwikkelen van eigen middelen is niet genoeg, zo betoogt politiek filosoof Hans Kribbe in zijn boek The Strongman: European Encounters with Sovereign Power. Wil Europa een soevereine speler worden, in staat op te boksen tegen autocratische machthebbers, dan is een ware mentaliteitsomslag nodig. Een omslag van liberaal, naïef universalisme naar volwassen machtspolitiek. Kortom: Europa moet zijn tanden kunnen laten zien.  

Juist omdat het continent lang werd beschermd door Amerika en zich daarom niet met geopolitiek hoefde bezig te houden, kon het zich veroorloven te denken in  taal van regels, vrede en handel. Dit werkt goed wanneer je een gemeenschappelijke markt opbouwt of conflict op het continent wilt voorkomen. Maar in een wereld waar autocratische leiders het toneel domineren wordt een andere taal gesproken. Een taal van eigen belangen, handelen boven de wet en brute kracht. Een fundamenteel verschil met de wereld van Europa, waar ‘macht’ nog steeds een vies woord is, toont Kribbe. 

En dat maakt de omslag zo ongemakkelijk. Voor de EU gaat het in tegen een decennia oude traditie van verbinding, integratie en universalisme  – het wegvagen van een ‘wij’ en ‘zij’. Geopolitiek vereist juist het tegenovergestelde: een duidelijke grens tussen die twee. Anders gezegd: een begrip van waar het Europese blok eindigt en dat van Rusland en China begint. Pas wanneer dit duidelijk is, ben je als speler in staat onderscheid te maken tussen jouw belangen en die van de ander. 

Begrijp me niet verkeerd, Kribbe (en ik) betogen niet dat Europa zijn liberale waardes – zoals de rechtstaat, democratie en mensenrechten – moet opgeven. Integendeel zelfs. Maar op het wereldtoneel moet Europa wel bereid zijn om deze waardes af te wegen tegen andere belangen. Machtspolitiek is nou eenmaal kiezen; principes moeten soms wijken. Alleen dan kunnen we de liberaal-democratische levenswijze op ons continent waarborgen. In een Europa gedomineerd door China is dat niet het geval. 

Kribbe beschrijft verschillende confrontaties tussen Europa en ‘Sterke Mannen’ waardoor het dit steeds beter leert. Om de Krimcrises te bezweren, sluit Merkel bijvoorbeeld een omstreden deal met Poetin, een autocraat die Europa eigenlijk afkeurt. Later doet ze hetzelfde met Erdoğan, ditmaal als oplossing voor de vluchtelingencrisis. Macron – de leider die macht het best snapt – sloot recent een wapendeal met Egypte en maakte daarbij een afweging tussen stabiliteit in het Midden-Oosten en mensenrechten. Het is niet mooi en roept veel controverse op, maar betere opties waren er niet – het strategische belang was hiermee gediend.

Vooral de aanvaring met Xi Jinping dwingt tot nadenken. Zonder moeilijk te doen, financiert China’s ‘sterke man’ talloze projecten in Oost-Europa en Afrika. In ruil voor schuldkwijtschelding en verdere investeringen eist hij vervolgens loyaliteit aan Beijing. Op die manier weet hij regeringsleiders van onder andere Griekenland en Hongarije in te palmen. 

Onder het mom van vrijhandel werden investeringen uit Beijing lang getolereerd. Gelukkig ziet Europa ‘de nieuwe zijderoute’ steeds meer voor wat het is: een Chinees middel om invloed uit te oefenen. ‘Gecontroleerde strategische competitie’ is nu de aanpak; verzekeren dat bepaalde economische sectoren en bevoorradingsketens, zoals op digitaal gebied, in Europese handen blijven – vrij van Chinese invloed. Het staat nog in de kinderschoenen, maar zoals Macron begrijpt: ‘De tijd van Europese naïviteit is over’.

Het klopt, Europa wordt steeds minder naïef. Geleidelijk aan ontstaat een consensus die het belang van strategische autonomie en machtspolitiek erkent. Een duidelijke blijk hiervan was de omstreden investeringsdeal met China. Deze veroorzaakte afgelopen december grote woede in Washington. Hoe kon de EU een akkoord sluiten met Amerika’s aartsrivaal? Dat er werd doorgezet, is een blijk van autonomie.

Alleen, we zijn er nog niet. Er volgt vaak onbegrip van opiniemakers als Europa harde geopolitiek bedrijft. Het is tekenend voor een mentaliteitsomslag die nog voltooid moet worden. De Unie moet, om controverse te mijden, vaak nog ‘een beetje fluisteren’ wanneer het de taal van macht spreekt, merkt Kribbe op. Het druist in tegen haar DNA. Maar één ding is duidelijk: Amerika zal ons steeds minder beschermen. Willen we de Europese levenswijze en belangen waarborgen, dan kunnen we er niet meer omheen: Only the strong can be free.